Αleksandr Puskin: "H ιστορία του Πουγκατσόφ"

Ο απόηχος των εορτασμών και των εκδηλώσεων για τη μεγάλη Οκτωβριανή Επανάσταση των μπολσεβίκων του 1917 στη Ρωσία, καθώς και των εξαιρετικών εκδόσεων που τις συνόδευσαν, δεν έχει κοπάσει. Μεταξύ αυτών που μας άφησε η αναδίφηση, με αφορμή την εκατονταετηρίδα του κορυφαίου αυτού γεγονότος, είναι η διαπίστωση ότι οι δομές ορισμένων κοινωνιών δεν αλλάζουν εύκολα, ακόμα κι αν σε αυτές τις κοινωνίες επωάζονται επί μακρόν οι όροι και οι προϋποθέσεις για τις μεγάλες αλλαγές.

Η Οκτωβριανή Επανάσταση υπήρξε ένα ιστορικό γεγονός απολύτως συνδεδεμένο με την ωρίμανση μιας συγκεκριμένης κοινωνίας κι ενταγμένο μέσα σε ένα πλατύτερο ιστορικό και γεωγραφικό πίνακα. Στον πίνακα αυτό, ως πινελιές περισσότερο κι όχι τόσο ως σχήμα ή μορφή, εντάσσονται πολλά γεγονότα της νεωτερικότητας, κορυφαίες επαναστάσεις, εξεγέρσεις ή ανταρσίες στο δεύτερο μισό του 18ου αιώνα, κι ένα από αυτά ήταν η αγροτική εξέγερση της περιόδου 1773-1775 σε μία από τις εσχατιές της Αυτοκρατορίας της Ρωσίας, στα Ουράλια και τις στέπες πάνω από την Κασπία Θάλασσα. 

Μια ιστορική μελέτη
Σε αντίθεση με τις άλλες δύο σχεδόν σύγχρονές της επαναστάσεις, την Αμερικανική (1765- 1783) και τη Γαλλική (1789), η εξέγερση των χωρικών στα Ουράλια δεν άφησε πίσω της τίποτα περισσότερο από νεκρούς κι ερείπια, λίγα αρχειακά έγγραφα που ανέδειξε ο ίδιος ο Πούσκιν και ένα ιστορικό έργο, το παρόν χρονικό της εξέγερσης, γραμμένο από τον κορυφαίο Ρώσο λογοτέχνη της εποχής το 1834.

Και να σκεφτεί κανείς ότι ο Πούσκιν είχε σαν στόχο να γράψει ένα ιστορικό μυθιστόρημα (κάτι το οποίο έκανε με την Κόρη του λοχαγού το 1836), για το οποίο άρχισε να συλλέγει και να μελετάει ιστορικά στοιχεία της περιόδου εκείνης μέχρι που αποφάσισε να στραφεί πρώτα στην καταγραφή της εξέγερσης ως ενός είδους ιστορικής δημοσιογραφίας, υποδειγματικής, όπως υποστηρίζουν μέχρι και σήμερα όσοι μελετούν την προεπαναστατική Ρωσία.

  Η Ιστορία του Πουγκατσόφ, ένα έργο το οποίο στήριξε οικονομικά ο ίδιος ο τσάρος – θαυμαστής και χρηματοδότης του Πούσκιν– είναι το αιματηρό χρονικό μιας στάσης χωρικών στα Ουράλια, με επίκεντρο την πόλη Όρενμπουργκ, στην οποία όμως μπλέχτηκαν, όπως πάντα μπλέκονται στην αχανή αυτή χώρα, ζητήματα εθνοφυλετικά, οικονομικά, κοινωνικά, πολιτισμικά κ.ά.

  Ο Πούσκιν καταγράφει με υποδειγματική ψυχραιμία τα γεγονότα, χωρίς καμία εμφανή στήριξη της μιας ή της άλλης πλευράς, εξιστορεί μάχες και τακτικούς ελιγμούς, πολιορκίες και καταστροφές, εγκλήματα πολέμου και τη φριχτή καθημερινότητα της απομονωμένης, καθυστερημένης στέπας, σκιαγραφώντας έναν καταπληκτικό πίνακα της Ρωσίας που, σε ενάμιση αιώνα από την εποχή εκείνη, θα αποτελέσει το θέατρο

Οι λαοί, τα καρυδότσουφλα της ιστορίας
  Ταυτόχρονα, η ιστορία που αφηγείται ο Πούσκιν δεν είναι παρά μια κλασική ιστορία πολιτικής ανυπακοής ενός ανέστιου λαού απέναντι σε μια δεσποτική εξουσία: η προεπαναστατική (αλλά και η μετεπαναστατική) Ρωσία είναι γεμάτη τέτοιες ιστορίες, η χερσόνησος του Αίμου είναι γεμάτη τέτοιες, η Μέση Ανατολή είναι γεμάτη τέτοιες, ο κόσμος είναι γεμάτος τέτοιες.

  Με την έννοια αυτή, η ιστορία της ανυπακοής των κορακοζώητων Κοζάκων της Κασπίας ενάντια στο αυταρχικό αλλά ράθυμο ρωσικό παλάτι είναι απολύτως διδακτική για τη μάχη των εθνικισμών σε όλη την ανατολική Ευρώπη την περίοδο των επαναστάσεων, που ευθύνονται –ως έναν βαθμό– για τη διαμόρφωση των σύγχρονων κρατών, ενώ ταυτόχρονα θυμίζει με τραγικό τρόπο το πώς άνθρωποι και λαοί κινούνται σαν καρυδότσουφλα στην παγκόσμια τρικυμία των γεωπολιτικής.

  Μια –συνηθισμένη– σύγκρουση ανάμεσα στη ρωσική διοίκηση και τους ανυπόταχτους Κοζάκους του ποταμού Ντον το 1771 θα αναδείξει έναν τοπικό πολέμαρχο, τον Εμελιάν Πουγκατσόφ, ο οποίος θα καταφέρει να συσπειρώσει τους σκληροτράχηλους ομοεθνείς του ενάντια στο παλάτι, υποσχόμενος βοήθεια από την Οθωμανική Αυτοκρατορία.

  Από το 1773, όταν ο πανέξυπνος πολέμαρχος θα οργανώσει ένα είδος τακτικού-ανταρτικού στρατού, θα ξεσπάσει σε όλη την περιοχή των Ουραλίων κι από την Κασπία θάλασσα ως το Καζάν, ένας πόλεμος, μια σύγκρουση τακτικών-ατάκτων Κοζάκων με τη ρωσική πολεμική μηχανή, πόλεμος που θα κλείσει το 1775 με νίκη της δεύτερης επί των πρώτων. 

Η διάσωση της ιστορικής μνήμης

  Ποιος ήταν όμως ο Πουγκατσόφ; «Ο Πουγκατσόφ δεν ήταν αυτεξούσιος […] Ο άνθρωπος αυτός δεν διέθετε άλλα προσόντα εκτός από κάποιες στρατιωτικές γνώσεις κι ένα ασυνήθιστο θράσος» σύμφωνα με τον Πούσκιν, ο οποίος αφιερώνει αρκετές σελίδες του ιστορικού πονήματος για να περιγράψει τον «ψευτοτσάρο», όπως τον αποκαλεί.

  Τέκνο μιας συνολικής αφύπνισης των εθνικισμών στα τέλη του 18ου αιώνα στην Ευρώπη αλλά ταυτόχρονα και «προϊόν» της απίστευτης υστέρησης της νεωτερικότητας στην περιοχή, ο Πουγκατσόφ θα αναβαθμίσει τη συμμορία του σε στρατό και θα ξεκινήσει έναν τριετή πόλεμο που συγκλόνισε την αυτοκρατορία. Ο πόλεμος θα λήξει τρία χρόνια μετά με ταπεινωτική ήττα των Κοζάκων, με την εκτέλεση του Πουγκατσόφ και των κορυφαίων ανταρτών του στη Μόσχα και την με προσπάθεια της τσαρίνας Αικατερίνης να σβήσει από την ιστορία το γεγονός αλλάζοντας ονόματα ποταμών, χωριών και περιοχών – κάτι μας θυμίζει αυτό εδώ στα Βαλκάνια, έτσι δεν είναι;

  «Η ιστορία του Πουγκατσόφ» Αυτόν τον εν πολλοίς άγνωστο πόλεμο θα περιγράψει με αξιοθαύμαστη ωριμότητα ο «δημοσιογράφος» και «ιστοριοδίφης» Πούσκιν, που αποκαλύπτει με το έργο αυτό μια σχετικά άγνωστη στο ευρύ κοινό πτυχή του συγγραφικού ταλέντου του. Ένα ιστορικό ανάγνωσμα, λοιπόν, γεμάτο ονόματα «ηρώων» και «κακούργων», γεμάτο τοπωνύμια, περιγραφές μαχών, πινελιές κοινωνικής ανάλυσης, γραμμένο από τον κορυφαίο λογοτέχνη των Ρώσων που έφυγε νωρίς από τη ζωή, σε ηλικία 38 ετών, το 1837, από τα τραύματα που του προκάλεσε μια μονομαχία.

  Αν ζούσε λίγο ακόμα, ίσως να καταπιανόταν και με την Ελλάδα, την επανάσταση της οποίας είχε παρακολουθήσει και είχε, με τον τρόπο του, στηρίξει, καθώς απ’ ό,τι φαινόταν, του θύμιζε κάτι από την εξέγερση του Πουγκατσόφ. Θα είχε πολλά να γράψει…

                                           (-από το diastixo.gr-)                         Θανάσης Αντωνίου

Η ιστορία του Πουγκατσόφ
Η αγροτική εξέγερση 1773-1775, Αλεξάντρ Πούσκιν
Μετάφραση: Ελένη Κατσιώλη
εκδόσεις Λέμβος